نگاهی بر روابط علمی و فرهنگی افغانستان و چین

مقدمه:

افغانستان و چین، فرهنگ غنی و تاریخ کهن دارند. این دو کشور، در طول تاریخ و تمدن بشریت، جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند. آن گونه که هر دو کشور گواه  ادوار مختلف تاریخ و تمدن‌های گوناگون بوده‌اند.

در حدود دو هزار سال پیش، راه تاریخی ابریشم این دو کشور را با هم وصل کرده بود. در آن زمان، این راه تاریخی به قصد داد و ستد کالاهای بازرگانی ایجاد شده بود، اما در کنار ایجاد فرصت برای بازرگانان منطقه و جهان، راه ابریشم به پل ارتباطی‌ای برای تبادل فرهنگ، زبان و نزدیک‌ ساختن جوامع مختلف بدل شده بود.

با مروری کوتاه به تاریخ روابط دو کشور، به روشنی و با جرأت می‌توان می‌گفت که افغانستان و چین با آن که فقط در حدود ۹۲ کیلومتر مربع مرز مشترک دارند، در طول تاریخ بارها دوستی و حسن نیت خویش را در برابر همدیگر ثابت کرده‌اند.

پیشینه و نقطه عطف روابط چین با افغانستان

روابط تاریخی میان این دو کشور در سده‌ ۷ میلادی شروع شد. نظر به تحقیقات انجام شده، به نظر می‌رسد «زینگ جیان» نخستین فردی باشد که «امپراتور هان» در ۱۲۸ سال قبل از میلاد و در زمان امپراتوری «کنشکا»، او را به سمت نماینده چین در افغانستان مقرر کرد. «شوون زانگ» در تاریخ چین نام تأثیرگذار دیگری است. او یکی از رهبران مانک‌های این کشور نیز بود. «شوون زانگ» در سفرش به هندوستان از مسیر افغانستان گذر کرد و در این مسیر ضمن دبدار از بامیان از دو مجسمه‌ بزرگ بودا نیز ستایش کرده است. البته یادداشت‌های «شوون زانگ» بعدها در زمینه پژوهش در مورد این بت‌ها بسیار اثرگذار و کارا خوانده شد.

پس از تأسیس دولت چین جدید در سال ۱۹۴۹، در ۲۰ ژانویه سال ۱۹۵۵ روابط دیپلماتیک میان افغانستان و چین رسماً آغاز ؛ و  طی ۶۲ سال گذشته، افغانستان و چین همواره با یکدیگر روابط حسنه داشته و بر تبادلات فرهنگی میان دو کشور، همکاری‌های بلند مدت در عرصه‌ آموزشی و برقراری ارتباط دوستی میان مردم این دو کشور تأکید کرده اند. البته در سال‌های اخیر روابط علمی و فرهنگی میان دو کشور نیز مستحکم‌تر شده است.

بارزترین و مهم‌ترین نقطه عطف توجه جدید چین به افغانستان، دیدار ژو یونگ‌کانگ، عضو دفتر سیاسی و عالی‌رتبه امنیتی از کابل در سپتامبر 2012 بود که اولین دیدار یک مقام چینی در سطح دفتر سیاسی از افغانستان از سال 1966 بود. در اوایل همان سال، چین به دنبال پیشبرد دیپلماسی با افغانستان و پاکستان بود.

در ماه مه 2012، وزارت امور خارجه چین و وزارت امور خارجه آمریکا برنامه آموزشی مشترکی را برای دیپلمات‌های افغان آغاز کردند. این گروه متشکل از چند دیپلمات جوان بود که یک تجربه 15 روزه آموزشی در پکن و پس از آن 15 روز دیگر در واشنگتن بود.

در ماه ژوئن 2012، که چین میزبان نشست منطقه‌ای سازمان همکاری شانگهای در پکن بود، هو جین تائو، رئیس جمهور وقت چین، با حامد کرزی، رئیس جمهور وقت افغانستان، توافقنامه دوجانبه مشارکت راهبردی و همکاری امضا کرد و از این کشور به عنوان یک مقام کشور ناظر سازمان همکاری شانگهای، استقبال کرد.

محمد اشرف غنی، رئیس جمهوری افغانستان نیز پس سفر حج عمره به عربستان سعودی، که وعده انتخاباتی‌اش بود مقصد نخستین سفر خارجی‌ خود را به چین انتخاب نمود و روابط استراتژیک با پکن را از اولویت‌های سیاست خارجی‌اش اعلام کرد .

آقای غنی جایگاه چین را در " پنج حلقه" سیاست خارجی خود، در میان شش کشور همسایه افغانستان در حلقه اول قرار داده و به آنها "اولویت‌" قایل است،

در این سفر چند موافقتنامه همکاری از جمله مشارکت چین در ساخت چند مرکز آموزشی و دانشگاهی به امضا دو طرف رسید.

فعالیتهای فرهنگی چین در دوره پسا طالبان اول :

در ژانویه سال ۲۰۰۸(1387) موسسه کنفوسیوس چین، دفتر این موسسه را در دانشگاه کابل ایجاد کرد. همزمان با گشایش این دفتر و با همکاری وزارت تحصیلات عالی افغانستان و دانشگاه کابل، ساختمان دپارتمان زبان و ادبیات چینی نیز در دانشگاه کابل ساخته و کار خود را آغاز نمود .

این دپارتمان علاوه بر آموزش تخحصصی زبان چینی و برای ارتقاء روابط ؛ سالانه بورسیه‌های تحصیلی در رشته زبان و ادبیات چینی را برای دانشجویان افغانستان مهیا کرده و تا کنون بیش از سیزده دوره از دانشجویان این زبان را  که بالغ بر هزار نفر می باشد را جذب کرده است. از این تعداد 500 دانشجو، موفق شده‌اند که بورس‌های تحصیلی چین را از طریق این دپارتمان اخذ نمایند. این دیپارتمنت تا سال ۲۰۱۷ موفق شده است که ۶ دوره‌ی دانشجویانش را در مقطع لیسانس زبان و ادبیات چینایی فارغ بدهد.

دو شاخه‌ی دیگر از انستیتوت کنفوسیس دانشگاه کابل در سال ۲۰۱۶ در مکتب معرفت و دانشگاه ابن سینا، دانشگاه کاتب، انستیتوت دیپلوماسی وزارت امور خارجه افغانستان ایجاد شد و یک شعبه دیگر نیز در دانشگاه ننگرهار ایجاد شد.

 این دیپارتمنت، در کنار تدریس زبان و ادبیات چینایی در چند سال اخیر روی برنامه‌های فرهنگی و علمی با هدف ایجاد فرصت برای شناخت متقابل نیز توجه زیادی داشته است.

در سال 1390 دکتر حمیدالله امین رئیس وقت دانشگاه کابل اعلام کرد : چین قصد دارد هتلی در محوطه دانشگاه کابل برای میهمانان این دانشگاه بنا نماید که این هتل هم اکنون ساخته شده و مورد استفاده قرار دارد

همچنین امین در آن سال از تاسیس کتابخانه دیجیتالی با حمایت دولت چین در دانشگاه کابل نیز خبر داد.

از سوی دیگر، دانشگاه‌ها و نهادهای علمی و فرهنگی چین نیز علاقه‌مند شدند که با نهادهای علمی و فرهنگی افغانستان همکاری کنند. چنانچه در جون سال ۲۰۱۶ دانشگاه کابل و دانشگاه مطالعات زبان‌های خارجی پکن توافق‌نامه‌ای را برای ایجاد دپارتمان ‌های زبان فارسی دری و پشتو در این دانشگاه امضا کردند.

قابل یادآوری است که دانشگاه ارتباطات یکی دیگر دانشگاه‌های پکن دپارتمان زبان پشتو را در دهه۵۰ ایجاد کرده بود. در نیمه‎ دوم سال ۲۰۱۷ میلادی دانشگاه کابل و دانشگاه مردمی یونن نیز به توافق رسیدند که دپارتمان‌های زبان دری و پشتو را در این دانشگاه مردمی یونن ایجاد کنند.

همچنین سفیر چین در دیدار با معاون دوم رئیس جمهوری افغانستان در سال 1397 اعلام کرد در آن سال  حدود ۱۰۰ مورد برنامه‌های آموزشی کوتاه مدت برای افغان‌ها در کشورش فراهم شده و تا سال آینده نیز بیش از ۱۸۰ بورسیه تحصیلی برای دانشجویان افغان اختصاص خواهد یافت.

در این ملاقات معاون دوم رئیس جمهوری افغانستان، روابط دو کشور را در حوزه‌های فرهنگی، آموزشی، تجارت، اقتصاد و سیاست مهم خواند و گفته است که افغانستان و چین از میراث مشترک تاریخی و فرهنگی برخوردار است.

تمامی موارد بالا در حالی است که در طول سالهای بازسازی افغانستان چین و پس از کنفرانس بن سهم بسیاری در بازسازی و یا ساخت اماکن و مراکز فرهنگی و آموزشی افغانستان در اقصی نقاط این کشور داشته و این فعالیت را در سنگ نوشته هایی که پس از بازسازی و یاساخت در محل نصب نموده است. به همگان معرفی می نماید.

چین و افغانستان در آخرین روزهای جمهوریت

روابط چین و افغانستان در چند سال بعد نسبتا قوی باقی ماند، اما در روزهای پایانی دولت اشرف غنی، آشفتگی فزاینده‌ای بین دو کشور به‌وجود آمد. نخستین مسئله تصمیم آمریکا در نوامبر ۲۰۲۰ برای حذف جنبش اسلامی ترکستان شرقی از فهرست سازمان‌های تروریستی بود. این تصمیمی بود که کابل با آن موافق نبود و باعث اصطکاک و تنش با چین شد.

سپس در دسامبر ۲۰۲۰ یک رسوایی جاسوسی رخ داد که به‌ادعای دستگاه امنیت ملی افغانستان مربوط به شبکه‌‍‌ای متشکل از ۱۰ تبعه چینی بود. دولت‌های افغانستان و چین تلاش کردند این خبر را از رسانه‌ها دور نگه دارند و برای بازگرداندن جاسوسان با یک جت شخصی وارد عمل شوند. آن‌ها همچنین همه‌چیز را تکذیب کردند، اگرچه این داستان با جزئیات قابل توجهی در رسانه‌های هندی افشا شد.

دولت افغانستان درباره نحوه برخورد با این رسوایی بسیار مراقب و محتاط بود، زیرا می‌دانست که به حفظ روابط کاری با پکن نیاز دارد. بعدها فاش شد که روابط ضدتروریسم آن‌ها نیز تحت‌تأثیر تنش قرار گرفته است و کابل ظاهرا بازگرداندن منظم ستیزه‌جویان اویغور را که در میدان جنگ دستگیر کرده بود، متوقف کرده است. این موضوع زمانی علنی شد که در پی سقوط کابل به‌دست طالبان، اخباری منتشر شد که حدود سی نفر از اویغورهایی که در بازداشت به سر می‌بردند، آزاد شدند.

روابط چین با طالبان؛ از 2001 تا 2021

زمانی که طالبان برای اولین بار از سال 1996 تا 2001 بر افغانستان حکومت کردند، تنها پاکستان، عربستان سعودی و امارات متحده عربی، «امارت اسلامی» آن را به رسمیت شناختند. در آن زمان چین بازیگر فعالی در دستگاه سیاست خارجی طالبان به شمار نمی رفت، اما اکنون که طالبان برای دور دوم توانسته قدرت را در کابل به دست گیرد، «وانگ یی»، وزیر امور خارجه چین از معدود مقامات خارجی است که به کابل سفر کرده است. وزیرخارجه چین همچنین در سفر خود به کابل یک درخت یادبود را در وزارت خارجه افغانستان کاشت تا به گفته او نشانه امید برای افغانستان با ثبات و مرفه باشد.

پیشینه روابط جدی چین و طالبان به سال 2012 و زمانی باز می‌گردد که «باراک اوباما»، رئیس جمهور وقت آمریکا اعلام کرد که در نظر دارد تا رویکرد واشنگتن به افغانستان را تغییر دهد و از در گفت‌وگو با طالبان درآمد. این تغییر رویکرد واشنگتن در برابر طالبان، پکن را نیز حساس کرد و چینی ها متوجه شدند که تغییراتی در افغانستان در حال رخ دادن است که احتمالا بعد از این، طالبان یکی از بازیگران بازی جدید در افغانستان خواهد بود. 

در فوریه 2012 زمانی که پکن میزبان گفت‌وگوی سه جانبه با افغانستان و پاکستان شد، در پایان این نشست، چین بدون نام بردن از طالبان تاکید کرد که آینده با ثبات افغانستان در گرو مشارکت همه گروه‌هاست.
اقدام فرهنگی چین در حکومت طالبان

چین پس از تسلط طالبان بر افغانستان به ادامه کار ساخت بنای دپارتمان زبان و ادبیات دانشگاه کابل ادامه داده و پس از آماده شدم این بنا در سالجاری و با حضور مقامات طالبان از جمله عبدالباقی حقانی سرپرست وزارت تحصیلات عالی دولت موقت افغانستان و اسامه عزیز رئیس دانشگاه کابل و جمعی دیگر از مسئولان حکومت افتتاح و تحویل دانشگاه کابل شد.

این ساختمان دارای دو سالن آمفی تئاتر با گنجایش ۱۵۰۰ نفر ۴۰  کلاس درس هر کدام به مساخت 60 متر و با هزینه ای بالغ بر 62 میلیون دلار ساخته شده است.

وانگ یو سفیر چین در افغانستان در مراسم افتتاحیه اظهار داشت : ساختمان آموزشی که توسط دولت چین برای دانشگاه کابل ساخته شده، سرانجام پس از پنج سال تکمیل شد که نشان دهنده  همکاری دوستانه چین و افغانستان در زمینه آموزش است. چین برای مدت های طولانی  بر همکاری های گسترده و عمیق با افغانستان در زمینه علم و دانش اصرار داشته است و در آینده نیز به حمایت و کمک های خود به افغانستان ادامه خواهد داد و به گسترش همکاری ها در زمینه های مختلف از جمله آموزش ادامه خواهد داد.

جمع بندی :

در مجموع می توان گفت:  در سال‌های اخیر روابط علمی و فرهنگی دو کشور رشد قابل ملاحظه‌ای داشته است. چین در پروژه‌ی «یک کمربند و یک راه» که شکل نوین و توسعه یافته‌ای از مسیر تاریخی ابریشم است، سالانه ۲۰۰ بورس تحصیلی و ۶۰۰ دوره کارآموزی را برای افغان‌ها اختصاص داده است. همچنان در سال‌های اخیر هیأت‌های زیادی از هر دو جانب از کشورهای یکدیگر بازدید کرده‌اند. بر فرض مثال از سال ۲۰۱۶ به این سو سالانه هیأت رهبران جوان افغانستان و نیز هیأت‌هایی از جامعه‌ی رسانه‌ای و انرژی و برق افغانستان با دعوت دولت چین از این کشور دیدن می‌کنند و نیز طی سال‌های اخیر چین ورکشاپ‌ها و دوره‌های کوتاه‌مدت آموزشی تخصصی را برای افغانان همواره دایر کرده است، برگزاری نمایشگاه تاریخی و فرهنگی گنجینه‌های افغانستان که در این سال‌ها مهمان چندین شهر بزرگ چین از قبیل پکن، دونگ خوانگ، چنگدو و جینگجو بوده، نمونه‌ی بارز دیگری از روابط حسنه‌ی فرهنگی میان افغانستان و چین است.

از سوی دیگر، افغانستان نیز میزبان هیأت‌های علمی و فرهنگی چین بوده است. دیدار هیأت فرهنگی چین از دانشگاه کابل، برگزاری نشست علمی مشترک زیر عنوان «بررسی روابط افغانستان- چین تحت پروژه‌ی یک کمربند و یک راه»، بازدید هیأت‌های علمی از ولایت‌های سینکیانگ، گنسو و هیأت فرهنگی از دون خوانگ چین در سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۸ و هیأت‌هایی از دانشگاه‌های این کشور مثل هیأت علمی دانشگاه چینگخوای چین در سال ۲۰۱۳ در کنفرانس امنیتی هرات و بازدید هیأت دیپارتمنت زبان پشتوی دانشگاه ارتباطات چین از دانشگاه کابل در سال ۲۰۱۶ نیز نمونه‌هایی از رابطه‌ی نیک چین و افغانستان است.

حمیدرضا شیرزاد – کارشناس فرهنگی افغانستان آذرماه 1401